Istnienie w Kupientynie założenia rezydencjonalnego od okresu średniowiecznego do XVIII wieku, było bezpośrednio związane z funkcjonowaniem Sokołowa. Z zachowanej kopii przywileju lokacyjnego wystawionego w dniu 30 marca 1424 roku w Grodnie dowiadujemy się, że była to lokacja prywatna. Sokołów wraz z wsiami Kupientyn i Rogów położonymi w ziemi drohickiej, otrzymał na własność za wierną służbę Mikołaj Depeński, sekretarz i dworzanin Witolda. Przywilej lokacyjny pozwala nam wreszcie sądzić, iż na terenie miasta były wyodrębnione trzy główne ośrodki: polski albo lacki przy rynku lokacyjnym i ruski przy rynku ruskim oraz siedziba pana faudalnego w odległym o ok. 2 km. Kupientynie.
Po lokacji Sokołów i włość sokołowska w tym siedziba pana w Kupientynie pozostawały w rękach Mikołaja Depeńskiego, który z czasem był nazywany Mikołajem de Sokołowo lub po prostu Mikołajem Sokołowskim Żył on zapewne bardzo długo i jeszcze w 1467 roku nadał Pawłowi z Błonia, położonego na Mazowszu, wójtostwo dziedziczne w Rogowie, a w 1469 roku Stanisławowi z Przywózk wójtostwo w Sokołowie. Po jego śmierci miasto i włość sokołowska znalazły się w rękach jego syna Stanisława Sokołowskiego. Ten ostatni zmarł bezpotomnie w 1508 r., zapisując miasto i włość sokołowską Stanisławowi Kiszce, późniejszemu hetmanowi litewskiemu. Zapis został potwierdzony przywilejem króla Zygmunta Starego. W rękach rodziny Kiszków Sokołów pozostawał aż do 1592 r., kiedy to na skutek koligacji rodzinnych przeszedł do Radziwiłłów i pozostawał w ich rękach aż do 1668 r. Ostatnim właścicielem Sokołowa i włości sokołowskiej z rodu Radziwiłłów był Bogusław Radziwiłł. Sokołów w XV-XVII1 w. był centrum włość sokołowskiej W 1580 r. obejmowała ona prawie całą parafię suchożebrską i sokołowską. Należały doń następujące wsi: Kupientyn na 14,5 włókach osiadłych, Ząbków na 10, Przeździadka na 1,5, Bałki na 4,5, Dziegietnia na 2, Tunga na 1 oraz miasto Sokołów na 86 włókach.
Dalsze korzystne zmiany zaszły we włości sokołowskiej po przejściu w ręce Radziwiłłów w 1592 r. Mówi o tym „inwentarz majętności Kupientyna, Ząbkowa, Przeździadki i miasta Sokołowa i wsi do tego należących” sporządzony w październiku 1621 r. przez „Adama Chrapowickiego, sędziego ziemskiego trockiego, sługę starszego Jaśnie Oświeconej Księżnej Radziwiłłowej parnej wieleńskiej”. Zawiera ona niezmiernie interesujące informacje i opis poszczególnych dworów, folwarków i wsi włości sokołowskiej oraz miasta Sokołowa. Były to wówczas aż 3 dwory i 3 folwarki oraz 4 wsie.
Dwór w Kupientynie był położony przy zjeździe z grobli od wsi. Cały był ogrodzony płotem drewnianym. Były tu liczne wrota i drzwi zasuwane żelaznymi drągami, zamykane na różnego rodzaju zamki. Po wjeździe na teren dworu była wozownia, obok komora ze zgromadzonymi zapasami żywności, a przy niej druga komora na owies. W pobliżu wymienionej komory znajdowały się aż cztery stajnie pod jednym dachem słomą kryte. Był tu także gołębnik gontami kryty, a wszystko ogrodzone z podwójnymi wrotami. Przed pierwszymi wrotami była łaźnia słomą kryta, położona w pobliżu stawu. Na uwagę zasługuje jej wyposażenie, składające się z pieca zielonego, trzech okien z błonami, stołu, dwóch ław, komina w sieni przed hetmanowi litewskiemu. Zapis został potwierdzony przywilejem króla Zygmunta Starego. W rękach rodziny Kiszków Sokołów pozostawał aż do 1 592 r., kiedy to na skutek koligacji rodzinnych przeszedł do Radziwiłłów i pozostawał w ich rękach aż do 1668 r. Ostatnim właścicielem Sokołowa i włości sokołowskiej z rodu Radziwiłłów był Bogusław Radziwiłł. Sokołów w XV-XV1II w. był centrum włość sokołowskiej. W 1580 r. obejmowała ona prawie całą parafię suchożebrską i sokołowską. Należały doń następujące wsi: Kupientyn na 14,5 włókach osiadłych. Ząbków na 10, Przeździadka na 1,5, Bałki na 4,5, Dziegietnia na 2, Tunga na 1 oraz miasto Sokołów na 86 włókach.
Dalsze korzystne zmiany zaszły we włości sokołowskiej po przejściu w ręce Radziwiłłów w 1592 r. Mówi o tym „inwentarz majętności Kupientyna, Ząbkowa, Przeździadki i miasta Sokołowa i wsi do tego należących” sporządzony w październiku 1621 r. przez „Adama Chrapowickiego, sędziego ziemskiego trockiego, sługę starszego Jaśnie Oświeconej Księżnej Radziwiłłowej paniej wieleńskiej”. Zawiera ona niezmiernie interesujące informacje i opis poszczególnych dworów, folwarków i wsi włości sokołowskiej oraz miasta Sokołowa. Były to wówczas aż 3 dwory i 3 folwarki oraz 4 wsie.
Dwór w Kupientynie był położony przy zjeździe z grobli od wsi. Cały był ogrodzony płotem drewnianym. Były tu liczne wrota i drzwi zasuwane żelaznymi drągami, zamykane na różnego rodzaju zamki. Po wjeździe na teren dworu była wozownia, obok komora ze zgromadzonymi zapasami żywności, a przy niej druga komora na owies. W pobliżu wymienionej komory znajdowały się aż cztery stajnie pod jednym dachem słomą kryte. Był tu także gołębnik gontami kryty, a wszystko ogrodzone z podwójnymi wrotami. Przed pierwszymi wrotami była łaźnia słomą kryta, położona w pobliżu stawu. Na uwagę zasługuje jej wyposażenie, składające się z pieca zielonego, trzech okien z błonami, stołu, dwóch ław, komina w sieni przed łaźnią, kotła miedzianego do grzania wody zawieszonego na dwóch hakach oraz wanny. W samej łaźni były dwa okna z błonami, częściowo przeszklone.
Na terenie dworu znajdował się nadto „dom urzędniczy”, dla załatwiania spraw związanych z administrowaniem folwarkiem, złożony z izby i sieni. Najprawdopodobniej nie wystarczał on zarządcy folwarku. Toteż w pobliżu zaczęto budować nowy dom murowany ze sklepieniami na cztery mieszkania.
Głównym obiektem na terenie dworu był dom wiejski z gankiem, o dwóch wejściach. Poświęćmy mu nieco więcej uwagi, ponieważ jest charakterystyczny dla budownictwa dworów w XVII w. na Podlasiu. Drzwi na ganku były malowane na zielono, a ganek różnokolorowo. W ganku było okno, a z ganku znów drzwi malowane na zielono do sieni. W sieni okno szklane z czterema prętami. Z sieni wejście na górę, a po lewej ręce izba z zielonymi do niej drzwiami W izbie cztery szklane okna, dwie ławy, stół, zydel, biały piec i komin murowany, pułap pomalowany szaro z białym, okładziny przy drzwiach drewniane. Z wymienionej sieni wejście także do drugiej izby, a w niej drzwi również zielone, trzy okna szklane, dwie ławy przy ścianach, dwa stoły, zielony piec z kominem, a przy nim izdebka ze szklanym oknem, stołem i zielonym piecem. W przegródce siennej kuchnia, ognisko i komin do sufitu. Całość odgrodzona malowaną kratą. Z sieni jeszcze wejście zielonymi drzwiami do trzeciej izby, a w niej cztery szklane błony w oknach, dwie ławy pod ścianami, stół, piec malowany na biało z kominem, trzy listwy zielone nad oknami, pułap i dwoje drzwi szaro i biało malowane, ozdobione różnymi figurami. Stąd zielone drzwi do komory. W komorze trzy błony w oknach, ławy pod ścianą, a pułap przy oknie i drzwiach malowany na biało i szaro. Nadto pod domem wielkim „komory na żywność i napitki”. Cały dom z dwóch stron obity deskami, dach pokryty gontami, a wszystkie dwanaście okien zaopatrzone w okiennice.
Ostatnim do omówienia budynkiem mieszkalnym na terenie dworu w Kupientynie był tzw. dom niski oblepiony gliną i pokryty nowymi gontami. Z sieni trzy wejścia do trzech izb. W pierwszej zielony piec z kominem, trzy okna szklane, dwie ławy pod ścianami i zydel oraz drzwi do komory. W drugiej izbie, zwanej średnią, zielony piec z kominem, dwie ławy pod ścianą, trzy okna szklane, drzwi do komory oraz drzwi drugiej sieni z komórką. W trzeciej, ostatniej izbie także zielony piec z kominem, trzy okna szklane, dwie ławy pod ścianą oraz drzwi do komórki. Z drugiej sieni drzwi na dwór. Przy domu płot z furtką do sadu.
Zabudowania folwarczne wyodrębnione. Przy folwarku tzw. domek rzemieślniczy słomą kryty z sienią, izbą ze starym piecem i kominem, stołem, czterema szklanymi oknami, dwoma ławami przy ścianie, szafą i policą pod belkami, komórką przy sieni oraz piwnicą.
W budynku folwarcznym sień, komora przy sieni, trzy ławy pod ścianą, żłób do karmienia wieprzów. Z tej sieni drzwi do piekarni, a w niej piec do pieczenia chleba, ława, trzy okna bez błon. Z wymienionej sieni prowadzą także drzwi do obór W podwórzu po prawej ręce syrnik, a pod nim komora mleczna do chowania produktów oraz koryto do solenia serów. Na przeciw syrnika kurnik słomą kryty. Dalej karmnik dla wieprzów z dwoma korytami, a na przeciw trzy chlewy dla Świn. Oprócz tego stare chlewy i owczarnia na trzy kwatery oraz wołownik dla krów. W gumnie dwie stodoły (stara i nowa) z trzema wrotami oraz spichlerz o dwóch kondygnacjach. W oborach folwarku kupientyńskiego było: 8 krów dojnych i 4 jałowe, 3 stadniki, 9 nieuków, 4 jałoszki, 4 byczki, 408 owiec, 53 świnie, 38 gęsi, 20 kur oraz 4 pawie.
Mniej okazale prezentowały się zabudowania folwarczne w Przeździatce i Ząbkowie. W Przeździatce nie było dworu.
W Ząbkowie znajdował się, podobnie jak w Kupientynie, dwór i folwark, ale znacznie skromniejszy. Pozwala to domniemywać, iż Kupientyn był siedzibą właścicieli, a następnie zarządców włości sokołowskiej. Zmiana na korzyść Przeździatki nastąpiła dopiero w drugiej połowie XVIII.
Zabudowania dworu w Kupientynie (najokazalsze w całej włości) robiły wrażenie warownego grodziszcza. W dobrym stanie były także zabudowania folwarczne. Stan inwentarza we wszystkich folwarkach włości sokołowskiej był także znaczny folwark w Kupientynie specjalizował się w hodowli owiec, których chowano ponad czterysta.
Pod koniec XVIII wieku omawiane dobra stanowiły własność Adama Szydłowskiego, starosty mielnickiego. Od 1819 r. własność Teodora i Edwarda Szydłowskich, w 1827 r. Edwarda Szydłowskiego a od 1863 roku dziedziczył Antoni Lubicz Szydłowski. W 1889 roku przeszły w ręce Jadwigi i Adolfa Zembrzyckich. Od 1911 r. właścicielami byli Jadwiga i Czesław Winniccy do 1946 r.
Obecnie w miejscu omawianego założenia rezydencjonalnego zachowały się budynki dziewiętnastowieczne. Zespół jest położony poza wsią między drogami, jedną przechodzącą przez wieś, drugą prowadzącą z Kupientyna do wsi Wyrąb. Z pozostałych dwóch stron dotyka pól uprawnych. Założenie ma kształt zbliżony do pięcioboku. Część południowo-zachodnią zajmuje park. północno-wschodnią folwark. Granicę parku wyznaczają szpalery lipowe i lipowo-kasztanowe. Na głównej północno-południowej osi kompozycyjnej stoi dwór. Przed dworem ślady owalnego podjazdu oraz zanikający między dwoma niewielkimi stawami dawny podjazd do dworu. Aktualnie do dworu i części folwarcznej prowadzi droga od strony północnej.
Folwark pozbawiony jest drzewostanu, układ dróg przypadkowy, obecne budynki nie tworzą zwartej kompozycji, są rozrzucone po całym terenie folwarku Obiektami zabytkowymi są. pralnia, obora, spichlerz i wieża ciśnień, towarzyszy im nowa obora , wiata i budynek gospodarczy. Najbliżej dworu stoi pralnia, na północny-wschód od niego. Za pralnią zlokalizowano oborę W dużej odległości od nich zlokalizowano od północnego-wschodu wieżę ciśnień i spichlerz. Między spichlerzem a dworem stoją nowe obiekty.
Dwór został wybudowany ok. połowy XIX w., prawdopodobnie przez Edwarda Szydłowskiego. Wymurowany z cegły, obustronnie tynkowany. Piwnice sklepione kolebkowo. Podłogi deskowe na legarach, parkiety. Stropy drewniane, belkowe z tynkowaną podsiębitką z niewielkimi fasetami. Więźba dachowa drewniana, krokwiowo-stolcowa, z podwójnym stolcem i podwójną jętką. Dach kryty blachą ocynkowaną. Stolarka okienna i drzwiowa drewniana. Okna trójdziałowe, część z sześciopolowym podziałem, kilka okien jednoskrzydłowych. Drzwi zewnętrzne i wewnętrzne jedno- i dwuskrzydłowe, płycinowe. Piece grzewcze kaflowe. Schody wewnętrzne drewniane, zabiegowe z drewnianymi tralkowymi balustradami. Zewnętrzne betonowe, wylewane. Balkony z żeliwnymi balustradami i nażeliwnych wspornikach.
Dwór wzniesiony na planie mocno wydłużonego prostokata z ryzalitami po bokach i na osi. Ryzalit środkowy trzykrotnie szerszy. Przy elewacji bocznej zachodniej niewielka, prostokątna dobudówka Dwutraktowy, pięciodziałowy, szesnastopomieszczeniowy. W dziale środkowym odpowiadającym ryzalitowi środkowemu od frontu obszerna sień poprzedzona podcieniem arkadowym. W trakcie tylnym na środku sień, po stronie zachodniej kuchnia, wschodniej pokój. Ryzality boczne podzielone na trzy pomieszczenia. Część wschodnia mięzyryzalitowa złożona z obszernego salonu i wąskiego gabinetu /od tyłu/. W części zachodniej, w trakcie frontowym dwa pokoje, tylnym – dwa pokoje i korytarz z klatką schodową na górę. Na górze dwutraktowy układ sześciu pomieszczeń.
W części folwarcznej, przy granicy z parkiem znajduje się pralnia zwrócona frontem na zachód. Została wybudowana pod koniec XIX wieku. Murowana z cegły na zaprawie wapiennej, obustronnie tynkowana. Piwnica sklepiona kolebkowo. Posadzka betonowa. Strop drewniany, belkowy, z deskową podsiebitką. Więźba dachowa drewniana, krokwiowo – jętkowa. Dach kryty czerwoną dachówką, karpiówką. Okna drewniane, futrynowe, jednoskrzydłowe, trójpolowe. Szczytowe dwuskrzydłowe. Drzwi drewniane, futrynowe, obite blachą.
Wzniesiona na planie prostokąta, jednoprzestrzenna. Piwnica jednoprzestrzenna. Korpus podpiwniczony, parterowy, prostopadłościenny, z dwuspadowym dachem.
Elewacje otynkowane, na cokole, zwieńczone prostym belkowaniem. Szczytowa, południowa (frontowa) jednoosiowa, na osi prostokątne drzwi a w szczycie okulus. Szczyt gzymsowany. Elewacja tylna, północna z oknem na osi i okulusem w szczycie. Elewacje boczne trójosiowe, okna wąskie półkoliście zwieńczone.
Wnętrze dostępne od frontu, z betonową posadzką, tynkowanymi ścianami, nagim belkowym stropem. Doświetlone z trzech stron. Wejście do piwnicy od strony wsch., jednobiegowymi, niskimi schodami. Piwnica ciemna, nakryta kolebką. Sklepienie i ściany tynkowane.
Za pralnią znajduje się obora wybudowana pod koniec XIX wieku. Murowana z cegły na zaprawie wapiennej, obustronnie tynkowana. Posadzki betonowe w lini przejazdu i w boksach. Strop drewniany belkowy na podciągach. Pułap deskowy. Więźba dachowa drewniana krokwiowo – stolcowa. Dach kryty falistym eternitem. Okna drewniane skrzynkowe jednoskrzydłowe trójpolowe. Drzwi drewniane futrynowe, dwuskrzydłowe, deskowe na żelaznych pasowych zawiasach Boksy wewnętrzne wydzielone barierkami z metalowych rur. Żłoby betonowe.
Wzniesiona na planie wydłużonego prostokąta, przejazdowa jednotraktowa, trójdziałowa. Dział pn. o połowę węższy od pozostałych, w nim po obu stronach przejazdu jednoprzestrzenne magazynki. Bryła parterowa niepodpiwniczona, prostopadłościenna, zwarta, nakryta dwuspadowym dachem.
Elewacje otynkowane z cokołami, zwieńczone prostym gzymsem. Frontowa zach. trójosiowa z drzwiami na środku i okienkami po bokach, naroże ujęte lizenami. W szczycie prostokątny otwór drzwiowy. Elewacja tylna także szczytowa, wsch. analogicznie opracowana. Elewacje boczne pięcioosiowe, na osiach niewielkie poziome okna, naroża z lizenami. Część otworów elewacji pn. w prostokątnych pseudopłycinach.
Wnętrze dostępne od strony szczytów, na środku szeroki przejazd, przy nim rowy odprowadzające gnojowicę i barierki z rur metalowych. Przestrzeń hodowlaną przedziela poprzeczna ścianka, w każdej części po 6 boksów. Magazynki dostępne z przejazdu. We wszystkich pomieszczeniach betonowe posadzki, nagie bielone stropy, tynkowane ściany.
Bliżej granicy północnej założenia dworskiego, znajduje się spichlerz, wybudowany pod koniec XIX wieku. Murowany z cegły na zaprawie wapiennej, obustronnie tynkowany. Podłoga drewniana, deskowa, na legarach. Strop drewniany, belkowy na dwóch podciągach, te zaś podparte sześcioma słupami – każdy. Na belkach białe podłogi poddasza. Więźba dachowa drewniana, krokwiowo – stolcowa. Dach kryty falistym eternitem. Okna drewniane, skrzynkowe, jednoskrzydłowe, trójpolowe. Drzwi drewniane, futrynowe, dwuskrzydłowe, deskowe, proste, zawieszone na żelaznych pasowych zawiasach. Schody drewniane zabiegowe z podestem.
Wzniesiony na planie prostokąta, jednoprzestrzenny w obu kondygnacjach – parteru i poddasza. Bryła niepodpiwniczona, parterowa z użytkowym poddaszem, prostopadłościenna, zwarta, nakryta dwuspadowym dachem.
Elewacje otynkowane, na cokole, zwieńczone prostym gzymsem, rozczłonkowane prostokątnymi otworami okiennymi i drzwiowymi. Otwory bez opasek. Na narożach oraz przy drzwiach lizeny. W lini stropu pas tynku. Elewacja frontowa siedmioosiowa, na środku drzwi, po bokach okna. Elewacj tylna, siedmiookienna. Elewacja szczytowa trójosiowa, na osi drzwi, po bokach okno. Elewacja przeciwna przysłonięta przez nową dobudówkę.
Wnętrze dostępne z trzech stron, od str. obu szczytów i od str. frontu. Parter z deskową podłogą, nagim belkowym stropem, rzędami słupów podciągów, schodami na poddasze na środku ściany pn. Poddasze z odsłoniętą więźbą dachową.
Do zupełnie nie spotykanych budowli, w ówczesnym czasie, należy wieża ciśnień, usytuowana w północno – wschodnim narożniku założenia folwarcznego. Wybudowano ją około 1911 roku. Murowana z cegły czerwonej na zaprawie wapiennej, fugowanej. Posadzka betonowa. Strop betonowy na trelgach. Więźba dachowa drewniana krokwiowo – jętkowa z „mnichem”. Schody metalowe typu drabiniastego. Zbiorniki metalowe. Stolarka okienna drewniana, skrzynkowa, jednoskrzydłowa. Drzwi zewnętrzne metalowe.
Wzniesiona na planie koła bez wewnętrznych podziałów. Korpus w formie bardzo wysokiego walca, nakryty stosunkowo płaskim stożkowym dachem. Elewacje bez tynków z otworami na rusztowanie (cztery pasy). Od pd. prostokątne drzwi, od wsch. i zach. wąskie okna w przyziemiu i pod okapem dachu.
Wnętrze dostępne od frontu, podzielone stropem na dwie kondygnacje połączone ze sobą metalowymi schodami. W kondygnacji dolnej pompa i cembrowina. W górnej zbiornik. Pomieszczenie doświetlone pasami okien.
Park otaczający dwór zachował się w niezbyt dobrym stanie. Owalny podjazd uległ częściowemu zatarciu, rozrosła się tu grupa drzew, głównie podrosty. Granicę północną i zachodnią wyznaczały niegdyś szpalery lipowe i lipowo-klonowe, obecnie mocno przerzedzone, szczególnie przy granicy północnej.
Przestrzeń między szpalerami granicznymi i owalnym podjazdem, wypełniona była grupami drzew – świadczą o tym pozostałe jeszcze dosyć liczne stare drzewa w południowej części i nieliczne już w części północnej.
Wśród drzewostanu zdecydowanie przeważają drzewa liściaste: lipa drobnolistna, klon pospolity, wiąz szypułkowy, kasztanowiec biały, robinia biała. Z iglaków występuje świerk pospolity.
Galeria
