Badania stanowisk wczesnośredniowiecznych w Niewiadomej sięgają połowy XIX w. Prowadził je B. Podczaszyński, którego notatka z informacją o grodzisku i cmentarzysku leżących w dobrach Grodzisk zachowała się w archiwum Muzeum Archeologicznego w Krakowie. Badacz odkrył również skarb brązowy, który ofiarował temuż muzeum. W połowie XIX w. znajdowano w Niewiadomej monety rzymskie Juliusza Cezara, Wespazjana i Trajana. Ślady te wskazują, że okolice środkowej części dorzecza Cetyni były od dawna atrakcyjne dla osadnictwa grup ludzkich, począwszy od okresu późnego paleolitu. Po tych badaniach prowadzono jeszcze kilka. Najdokładniejsze i najdłuższe przeprowadzono pod kierownictwem M. Miśkiewicz. Rozpoczęły się one w 1968 roku, a zakończyły w 1977 roku.
Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Niewiadomej składa się z grodziska, cmentarzyska i osad otwartych. Określenie ich chronologii jest trudne, ponieważ odkryto tam niewiele zabytków, które umożliwiłyby konkretne datowanie. Typowe wyposażenie grobów stanowiły przedmioty codziennego użytku oraz ozdoby. Okres ich występowania przypadał na przedział między XI a XIII wiekiem. Określenie chronologii zespołu w Niewiadomej opierało się głównie na datowaniu odnalezionych zabytków lub ich grup, następnie ustaleniu faz użytkowania poszczególnych stanowisk oraz chronologii względnej zachodzącej między grodziskiem, osadami i cmentarzyskiem.
Grodzisko w Niewiadomej znajdowało się w strefie pogranicza między obszarami kulturowymi Słowian wschodnich i zachodnich. Znajdowano materiały z obydwu obszarów, lecz z przewagą tych o cechach kultury wschodniosłowiańskiej.
W VI w. n.e. pojawili się w tych okolicach pierwsi osadnicy słowiańscy, którzy założyli osadę obronną. Grodzisko znajduje się na wzgórzu morenowym cyplowato wchodzącym się w dolinę Cetyni. Strome stoki spadają urwiskiem ku rzece. Do dziś zachowały się wały otaczające gród oraz przedzielające je fosy. Wały są częściowo zalesione, częściowo zaś odsłonięte i pokryte darnią. Część wałów uległa zniszczeniu w wyniku prac ziemnych. W niektórych miejscach zachowały się do znacznej wysokości. Majdan grodziska jest porośnięty trawą. W czasie badań wykopaliskowych przebadano przestrzeń ponad ośmiu arów, przecinając cały środek grodziska i w kilku miejscach wały i fosy. Dzięki temu udało się odtworzyć fazy zasiedlenia i kolejne etapy rozbudowy grodu oraz odtworzono konstrukcję wałów i budynków mieszkalnych. Najprawdopodobniej najstarszy gród w Niewiadomej pełnił funkcję obronną dla ludności z pobliskich osad otwartych, która chroniła się tu w przypadku zagrożenia.
W drugiej fazie użytkowania grodu rozpoczęła się intensywna działalność fortyfikacyjna. W jej wyniku zniwelowano powierzchnię starego grodu, zasypano fosę od strony pól i znacznie powiększono majdan.
Dostęp do grodu był broniony przez potężne wały. Stare wały wokół cypla umocniono kamieniami polnymi oraz pogłębiono fosę wewnętrzną. Od południowego zachodu usypano z ziemi wał osłonowy, który również umocniono kamieniami polnymi. Najsilniej umocniono stronę wschodnią grodu, która nie była broniona w sposób naturalny. Pierwotne wzgórze w tym miejscu zostało poszerzone przez nasypanie skarpy nad doliną Cetyni, na której wzniesiono wał osłaniający wejście. Z bramy zachowały się tylko resztki drewna, dlatego jej wygląd jest trudny do odtworzenia.
Wokół grodu istniało kilka osad otwartych.
Około 400 m na południowy-wschód od grodu znajduje się cmentarzysko w obstawach kamiennych, z pochówkami szkieletowymi. Wszystkie groby były pojedyncze. Obudowy grobów składały się z kilkunastu wielkich kamieni ustawianych na powierzchni ziemi, bądź wkopywanych wokół prostokątnej jamy grobowej. Zmarli byli układani na powierzchni ziemi, lub w jamach grobowych dochodzących do 1 m głębokości. Poza grobami, w których złożono dorosłych, stwierdzono też dwa pochówki dziecięce. W większości grobów znaleziono wyposażenie w postaci ozdób, części strojów oraz przedmiotów codziennego użytku. Większość z nich można zaliczyć do wschodniosłowiańskiego kręgu kulturowego.
Materiały ceramiczne stanowiły większość wśród znalezionych w kompleksie osadniczym w Niewiadomej.
W grodzisku zidentyfikowano ślady po wypalonych ziarnach żyta i pszenicy, a także odkryto grudy odciski słomy. Zatem zboża tych gatunków były znane i uprawiane w tym zespole osadniczym. Nic nie wiadomo o systemie gospodarki rolnej. Zapewne w początkowej fazie osiedlenia była to gospodarka mało rozwinięta. Po przerwie osadniczej trzeba było zagospodarować zajęty teren, wówczas najpewniej zaprowadzano tu rolnictwo wypaleniskowe, polegające na wypalaniu lasów i stosowaniu na ich miejscu upraw zbóż. Później, gdy osadnictwo ustabilizowało się, zaczęto przechodzić do bardziej zawansowanych form uprawy, stosując sprzężaj, narzędzia uprawne.
Obok gospodarki rolnej prowadzono również hodowlę zwierząt, czego dowodem jest odkrycie kości. Ze zwierząt udomowionych najwięcej było kości psa i nieco mniej bydła. Oprócz nich odkryto kości świni, owcy, kozy, konia. Z gatunków dziko występujących znalazły się tylko fragmenty kości dzika i jelenia.
Ludność mieszkająca na terenie grodu i pobliskich osad zajmowała się nie tylko uprawą i hodowlą. Potwierdzono także występowanie zajęć pozarolniczych. Z nich najlepiej udokumentowane jest garncarstwo. Wyrób naczyń przeważnie odbywał się na miejscu, na własny użytek.
Istotną rolę odgrywało hutnictwo żelaza. W grodzisku, odkryto fragment prawdopodobnie prymitywnego pieca hutniczego. Produkcja metalurgiczna była jednak dosyć skromna, o czym świadczy niewielka liczba i mała różnorodność przedmiotów znalezionych w Niewiadomej.
Wśród zajęć domowych znane było również tkactwo, z którym związane było szycie wyrabianych tkanin, skór i futer.
Gród powoli przestawał pełnić swoją funkcję, ponieważ znalazł się na uboczu różnych zdarzeń politycznych i szlaków handlowych. W XII w. nastąpił kres funkcjonowania zespołu niewiadomskiego. Być może był on następstwem najazdów Jaćwingów i walk toczonych o te ziemie pomiędzy książętami polskimi i ruskimi. Czołową rangę zyskał Drohiczyn nad Bugiem, położony korzystniej w pobliżu dużego szlaku wodnego i na skrzyżowaniu kilku traktów lądowych.
Na podstawie: G. Ryżewski, Sokołów Podlaski. Dzieje miasta i okolic, Białystok-Sokołów Podlaski 2006.
Galeria
